Vì sao đỉnh Bạch Mã là tâm mưa của thế giới?

Từ 22/10 đến 4h ngày 29/10, Hà Tĩnh, Quảng Trị và Quảng Ngãi mưa 200-450 mm; Huế 450-900 mm; Đà Nẵng 300-600 mm. Mưa dồn dập từ tối 25/10 đến 7h ngày 29/10, trong đó đỉnh Bạch Mã (Huế) 3.393 mm, La Tó (Quảng Trị) 1.019 mm, Phước Thành (Đà Nẵng) 1.199 mm, Trà Thanh (Quảng Ngãi) 1.457 mm.

Đỉnh Bạch Mã ghi nhận lượng mưa một ngày (từ 19h ngày 26 đến 19h ngày 27/10) là 1.739 mm, gần bằng lượng mưa trung bình năm trên toàn lãnh thổ Việt Nam (1.400-2.400 mm). Đây là lượng mưa lớn nhất từ trước đến nay ở Việt Nam và lớn thứ hai thế giới, chỉ sau mức 1.825 mm ở một trạm quan trắc của Pháp tại Ấn Độ Dương vào tháng 1/1966.

Ba hình thái thời tiết cực đoan cùng lúc

Theo tiến sĩ Trương Bá Kiên, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Khí tượng Khí hậu (Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu), đợt mưa đặc biệt lớn vừa qua tại Trung Bộ, nhất là Huế – Đà Nẵng và vùng núi Bạch Mã là kết quả hội tụ hiếm gặp của nhiều hình thế thời tiết cực đoan cùng lúc, tạo nên “cỗ máy mưa” hoạt động nhiều ngày.

Đầu tiên là khối không khí lạnh từ lục địa Trung Quốc liên tục tràn xuống, đẩy gió mùa đông bắc thổi mạnh về Trung Bộ. Khi tới Huế – Đà Nẵng, luồng gió lạnh gặp vùng biển ấm, hút thêm hơi nước và trở thành khối không khí ẩm dày đặc. Gặp dãy núi Bạch Mã chắn ngang, khối khí bị ép bốc lên cao, hơi ẩm ngưng tụ mạnh, gây mưa lớn kéo dài và khó dứt.

Cùng lúc đó, dải hội tụ nhiệt đới vắt ngang qua Trung Bộ. Trên dải này lại hình thành vùng áp thấp hoạt động ngoài khơi, làm cho không khí bị hút mạnh vào tâm xoáy. Sự kết hợp này khiến hơi ẩm từ Biển Đông bị hút mạnh vào đất liền, liên tục bổ sung năng lượng cho các đám mây đối lưu, duy trì mưa suốt ngày đêm, đặc biệt dọc dải ven biển Huế – Đà Nẵng.

Thời điểm này, trong các tầng khí quyển 1.500-3.000 m tồn tại nhiễu động mạnh trong đới gió đông, tạo dải mây đối lưu dày đặc. Những nhiễu động này di chuyển chậm và lặp lại liên tục, khiến khu vực Huế – Bạch Mã bị dội mưa hết đợt này đến đợt khác, thay vì mưa một lần rồi tạnh.

Địa hình phễu đón gió của Bạch Mã

Bạch Mã nằm ở phía nam TP Huế, ngay ranh giới với TP Đà Nẵng, là nhánh cuối của Trường Sơn nam vươn sát Biển Đông. Đỉnh cao nhất của Bạch Mã là 1.448 m, chân núi chỉ cách bờ biển khoảng 12-15 km, tạo nên độ dốc địa hình thuộc loại lớn nhất Việt Nam.

Dãy núi này chạy theo hướng tây bắc – đông nam, nhưng riêng đoạn Bạch Mã lại có cấu trúc cong khum, mở ra về phía Biển Đông, khiến sườn núi hướng đông, đông nam và đông bắc trùng hoàn toàn với các hướng gió ẩm chính từ biển thổi vào trong mùa mưa.

Theo tiến sĩ Kiên, với địa hình cong lõm ra biển, Bạch Mã như cái phễu hứng ẩm tự nhiên. Khi gió ẩm từ biển thổi vào, các dãy núi thấp hơn ở phía trước như Lăng Cô, Hải Vân dẫn luồng khí ẩm hội tụ về Bạch Mã khiến dòng khí bị dồn ép và thăng (không khí di chuyển lên trên và bị nén lại do các lực đối kháng).

Khi gặp sườn núi dốc của Bạch Mã, khối khí bị nâng cưỡng bức theo phương thẳng đứng, làm nhiệt độ giảm nhanh, hơi nước ngưng tụ tức thời thành mây dày đặc và mưa lớn, gọi là mưa địa hình. Độ dốc lớn khiến chuyển động nâng mạnh, tạo ra vùng đối lưu ẩm kéo dài hàng chục km theo sườn núi, mây giông hình thành liên tục cả ngày lẫn đêm.

Đặc biệt, phía tây của Bạch Mã là sườn chắn gió, nơi không khí sau khi mất ẩm bị hạ thấp và khô đi, tạo ra hiệu ứng phơn ở đồng bằng Quảng Trị, Quảng Nam. Như vậy, Bạch Mã là ranh giới khí hậu tự nhiên giữa hai vùng thời tiết trái ngược: một bên là tâm mưa cực đại, bên kia là vùng khô hạn phơn.

Trong mùa mưa tháng 9-12, Huế – Bạch Mã nằm ngay giữa dải hội tụ nhiệt đới, nơi gió đông bắc lạnh ẩm từ phía bắc và gió đông – đông nam nóng ẩm từ biển Nam Trung Bộ gặp nhau. Khi hai luồng gió cùng bị địa hình ép dâng, quá trình ngưng kết hơi nước diễn ra mạnh mẽ, tạo nên các đợt mưa cực đoan kéo dài.

Sườn Bạch Mã, với hướng mở ra biển, trở thành điểm hội tụ gió ẩm cưỡng bức: không khí ẩm từ cả hai hướng đều bị ép dâng lên độ cao trên 1.000 m, khiến quá trình ngưng kết hơi nước diễn ra mạnh mẽ, tạo nên các đợt mưa cực đoan.

“Nếu xuất hiện thêm bão hoặc áp thấp nhiệt đới ngoài khơi, hoàn lưu gió từ phía đông – đông nam bị khuếch đại bởi địa hình Bạch Mã, tạo nên những trận mưa kỷ lục cả về cường độ lẫn tổng lượng”, TS Kiên nói thêm.

Gia Chính